CỤM DI TÍCH ĐÌNH, NGHÈ, CHÙA LẠC THANH

Nằm ở trung tâm khu Lạc Thanh, phường Uông Bí, cụm di tích Đình, Nghè, Chùa Lạc Thanh không chỉ là nơi sinh hoạt tín ngưỡng của Nhân dân địa phương mà còn lưu giữ được một số hiện vật cổ, tiêu biểu cho nghệ thuật kiến trúc thời Nguyễn. Cụm di tích văn hóa lịch sử Đình, Nghè, Chùa Lạc Thanh được xếp hạng cấp tỉnh vào năm 2011. Lễ hội được tổ chức vào ngày 13, 14, 15 tháng 03 âm lịch hàng năm.

ĐÌNH LẠC THANH

Đình Lạc Thanh khởi đầu được dựng vào khoảng nửa cuối thế kỷ XVII. Theo Thần tích, thần sắc đình Lạc Thanh: Vào Triều vua Lê Ý Tông - niên hiệu Vĩnh Hựu, có một vị quan đại thần tên Phạm Năng Nhẫn, giữ chức Đô Chỉ huy xứ, bổ thụ Hàn thị giảng thấy làng xã gặp cảnh binh đao, loạn lạc, nhân dân sơ tán, tha phương, ruộng đồng bỏ hoang. Do đó ông đã xin triều đình cho về đây để khai phá ruộng vườn, chiêu tập lại dân sơ tán trở về quê cũ làm ăn, gây dựng lại làng xã, an cư lạc nghiệp. Sau đó ông cho xây dựng lại ngôi đình ở vị trí khác, ngôi đình mới được dựng lên vẫn bằng tranh tre và gỗ lá, cách ngôi đình hiện nay khoảng 500m về hướng Bắc".

Trải qua thời gian ngôi đình xưa không còn, đến 1898, dưới đời vua Thành Thái thứ 10, dân làng Lạc Thanh đã góp công sức, của cải của mình để dựng lại ngôi đình xây bằng gạch, lợp ngói khang trang.

Giai đoạn những năm 1945, do ảnh hưởng của chiến tranh và nạn đói bao trùm lên các làng quê Việt Nam, vì vậy ngôi đình và các nghè cũng không được quan tâm nên xuống cấp nghiêm trọng. Trong hệ thống mười ngôi nghè của Lạc Thanh duy nhất chỉ có ngôi Nghè Cụ - nơi thờ Thành hoàng Phạm Năng Nhẫn được con cháu trong dòng họ Phạm ở Lạc Thanh quan tâm chăm nom, hương khói. Sau năm 1945, khi Cách mạng Tháng Tám thành công, hòa trong không khí chung của cả nước ngôi đình trở thành mái nhà cách mạng, nơi hội họp của cán bộ Việt Minh, nơi bàn về các vấn đề trọng đại của làng, của nước.

Đến năm 1956 sau công cuộc cải cách ruộng đất ở Miền Bắc, ngôi đình ở Lạc Thanh cũng như các ngôi đình khác ở làng quê miền Bắc Việt Nam được sử dụng vào hoạt động của Hợp tác xã, như làm nhà kho, trường học, nhà xưởng… Trong khoảng thời gian này một số công trình, kiến trúc, hiện vật bằng đá, đồ thờ tự của đình đã bị hư hỏng và thất lạc.

Đến năm 1995, Nhân dân làng Lạc Thanh đã công đức để tôn tạo lại ngôi đình và tôn rước bát hương vào thờ cúng Thành hoàng làng.

Không gian Đình Lạc Thanh. 

Đình nằm trong quần thể di tích đình, chùa, nghè Lạc Thanh, tọa lạc giữa trung tâm làng Lạc Thanh, có khuôn viên gần 2.000m2. Trải qua nhiều lần trùng tu, sửa chữa, hiện nay ngôi đình có kiến trúc hình chữ nhất. Đặc biệt, ngôi đình còn lưu giữ được một số cấu kiện bằng gỗ trong đó có câu đầu (là dầm ngang chính đặt trên cùng, khoá các đầu trên của các cột cái trong khung hay nói cách khác là gác lên các cột cái) có niên đại thời Nguyễn.

Đình được lợp ngói vẩy hến, trên bờ nóc trang trí hàng gạch hoa chanh, đắp nổi “lưỡng long chầu nhật”. Mình rồng uốn làm ba khúc, thân rồng được ghép bởi các mảnh sứ màu xanh. Dáng rồng mang phong cách rồng thời Nguyễn, dưới chân rồng được đắp các đám mây.

Hai bên tường hồi bít đốc của đình được trang trí bởi hai bức tranh đắp nổi chữ Hán. Một bên là chữ Phúc, một bên là chữ Lộc. Trên hai cột trụ đắp hình hai con nghê ngồi chầu.

Đình gồm ba gian, các gian được thông với nhau bởi hệ thống 08 cột cái và 08 cột quân bằng gỗ, sơn màu cánh gián, kiểu cột “thượng thu hạ thách”. Hệ thống cột, kèo liên kết với nhau bởi các con mộng, tạo sự vững chắc cho ngôi đình. Hệ thống vì kèo làm đơn giản, để trơn không trang trí. Các con rường được chạm nổi hình lá uốn lượn, mềm mại, thanh thoát.

Gian chính giữa của đình là một bệ thờ, thờ tượng thần Cao Sơn và Quý Minh. Hai gian bên, mỗi bên đặt một bệ thờ, thờ long ngai, bài vị.

Hiện nay ngoài các cấu kiện có bằng gỗ có niên đại thời Nguyễn được bảo quản tốt thì đình còn lưu giữ được hai con chó đá cũng có niên đại thời Nguyễn. Hai con chó đá ở tư thế ngồi, mặt nhìn thẳng về phía trước, được đặt dưới gốc cây đa cổ thụ trong sân đình.

CHÙA LẠC THANH

Nằm trong khuôn viên với đình Lạc Thanh, chùa Lạc Thanh bao gồm chùa chính, nhà thờ Tổ, nhà thờ Mẫu. Gọi là chùa Lạc Thanh vì chùa nằm giữa trung tâm của làng Lạc Thanh. Chùa xưa được dựng bằng gỗ vào thời Lê - Nguyễn, trải qua thời gian, chiến tranh tàn phá nên chùa chỉ còn phế tích. Ngôi chùa hiện tại được dân làng phát tâm công đức phục dựng vào năm 1999 gồm chính điện, nhà thờ Tổ, nhà thờ Vong và nhà thờ Mẫu”.

Chùa Lạc Thanh nằm trong khuôn viên Đình - Chùa Lạc Thanh.

Chùa kết cấu kiến trúc hình chữ Đinh, có diện tích 50m2 (chiều dài 10m, rộng 5m), gồm 3 gian Tiền đường, 1 gian Hậu cung.  Hai bên hồi được xây gạch, trát vữa, quét vôi, lợp ngói, cửa ra vào làm theo kiểu bức bàn, hệ thống cột, kèo đều làm bằng bê tông giả gỗ, cấu kiện vì nóc, vì nách, con rường được làm bằng gỗ chạm nổi vân mây, hoa lá mềm mại. Hai bên tiền đường đặt hai bệ thờ, bên trái là ban Đức Ông, bên phải là ban Thánh Tăng (nhìn từ trong ra). Thượng điện có 4 cấp thờ, cấp 1 thờ Tam thế Phật, cấp 2 thờ Di đà Tam tôn, cấp 3 thờ Quan Âm thiên thủ, thiên nhãn, cấp 4 là tòa Cửu Long.

Chính điện Chùa Lạc Thanh.

Nhà thờ Tổ được xây dựng năm 2004, có diện tích khoảng 50m2, kiến trúc kiểu chữ nhất, gồm 3 gian 2 trái, xây bằng gạch, lợp ngói mũi hài. Trên bờ nóc là một án thư có 3 chữ Hán Phụng Tổ Đường, phía trên bờ nóc trang trí hoa văn hình lá, hai bên hình phượng chầu. Hệ thống cột nhà thờ Tổ đều được làm bằng gỗ, theo kiểu thượng thu hạ thách. Gian chính giữa của nhà thờ Tổ đặt một bệ thờ thờ 03 pho tượng Tổ.

Không gian Nhà thờ Tổ trong khuôn viên Đình - Chùa Lạc Thanh.

Nhà thờ Mẫu có diện tích khoảng 12m2, kiến trúc đơn giản, xây bằng gạch, trát vữa. Phía trong có bệ tượng xây giật 2 cấp, cấp trên cùng thờ Ngọc Hoàng, Nam Tào, Bắc Đẩu, cấp tiếp theo thờ Tam tòa Thánh Mẫu gồm Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thoải, Mẫu Thượng Ngàn.

HỆ THỐNG CÁC NGHÈ TRONG QUẦN THỂ DI TÍCH ĐÌNH, NGHÈ, CHÙA LẠC THANH

Nghè Cụ là nơi thờ Thành hoàng Phạm Năng Nhẫn (ông là cụ tổ của dòng họ Phạm ở khu Lạc Thanh). Nghè thuộc Tổ 10, khu Lạc Thanh, phường Yên Thanh, Nghè có diện tích 10m2, được xây dựng theo kiểu mái vòm cuốn. Tại Nghè còn có một tấm bia bằng đá xanh 4 mặt thời Nguyễn, có niên đại năm Tự Đức thứ 8 (1855) ghi chép lại công lao của Thành hoàng Phạm Năng Nhẫn. Hiện nay Nghè đang được con cháu dòng họ Phạm sinh sống ở Lạc Thanh tu tạo và hương khói.

Nghè Trung Lang thuộc tổ 15, khu Lạc Thanh. Nghè là nơi thờ Lương Trung Đại Thần (thần Lương Thiện, Trung Hiếu).     

Nghè Lung Cung thuộc tổ 12, khu Lạc Thanh. Nghè là nơi thờ Long Cung đại thần (thần Thủy Cung).

Nghè Cửa Thờ là nơi thờ Đống Hiếu đại thần (thần gò, đống đất tốt), thuộc khu vực Vành Kiệu III. Gọi là Nghè Cửa Thờ vì đây là cửa của dòng Sông Sinh đã dẫn nước đổ ra sông Điền Công, để chảy ra sông Bạch Đằng. Nơi cửa sông có Nghè thờ Thành hoàng nên Nhân dân gọi là Nghè Cửa Thờ. 

Nghè Thất Tích là nơi thờ Hiển tích Đại Thần (Thần tích xưa), thuộc tổ 10, khu Lạc Thanh. Hiện nay nghè chỉ còn là phế tích, chưa được xây dựng lại.

Nghè Đống Sếu thờ Bản Thổ đại thần (Thần Thổ công bản xã), thuộc tổ 15, khu Lạc Thanh. Theo lời kể của các cụ cao niên trong làng, nghè Đống Sếu cũng được dựng bằng gỗ như các ngôi nghè khác. Do nghè bị hỏng từ lâu nên không còn dấu tích.

Nghè Cây Đa thuộc tổ 15, khu Lạc Thanh, là nơi thờ Linh Thung đại thần (Thần tôn kính). Gọi là nghè Cây Đa vì cạnh nghè có cây Đa cổ thụ. Do ảnh hưởng của thời gian, hiện nay ngôi nghè đã không còn dấu vết, nhưng người dân vẫn lưu truyền tên gọi nghè Cây Đa. 

Nghè Khe thuộc khu Quang Trung 5, được dựng trên một sườn đồi thấp, gần khe nước, nên được gọi là nghè Khe. Nghè là nơi thờ Ma tuyền đại thần (thần Thác nước). Do ảnh hưởng của thời gian, nay ngôi nghè  không còn dấu tích nhưng Nhân dân trong vùng vẫn lưu truyền và nhắc đến tên gọi của nghè.

Nghè Bà Chúa là nơi thờ Thái trưởng công chúa Tôn thần (đây là tước hiệu của một vị công chúa được tôn làm Thành hoàng). Nghè thuộc khu Quang Trung 5, cách Đình gần 2km về hướng bắc. Trước kia khu vực này thuộc xã Lạc Thanh. 

Nghè Gốc Lim thuộc thôn Miếu Bòng, phường Yên Tử, cách Đình khoảng 20km, là nơi thờ Côn Hiếu đại thần (có nghĩa là Thần Núi tốt). Gọi là nghè Gốc Lim vì ở khu vực nghè có gốc cây lim rất to. Hiện nay nghè chỉ còn dấu tích và Nhân dân vẫn lưu truyền tên gọi của nghè.

CÁC VỊ THẦN ĐƯỢC THỜ TẠI ĐÌNH, NGHÈ, CHÙA LẠC THANH

Hiện tại, căn cứ vào các sắc phong, thư tịch cổ của Lạc Thanh thì đình Lạc Thanh thờ 12 vị Thành hoàng làng, trong đó có 2 vị nhân thần và 10 vị nhiên thần 

Hai vị nhân thần gồm: Thành hoàng Phạm Năng Nhẫn và Thành hoàng Thái trưởng Công chúa tôn thần. Thành hoàng Phạm Năng Nhẫn là một vị quan võ ở triều vua Lê Ý Tông niên hiệu Vĩnh Hựu. Ông thấy làng xã gặp cảnh binh đao, loạn lạc, Nhân dân lưu tán, tha phương, đồng ruộng bỏ hoang. Ông đã xin triều đình cho phép từ quan, nghỉ hưu, về đây khai phá ruộng vườn, chiêu tập dân lưu tán trở về quê cũ làm ăn, gây dựng lại làng xã, gây dựng lại xóm làng. Ông là người có đức, có tài, trung thành với đất nước, giàu lòng thương người. Khi ông mất được người dân tôn kính, thờ phụng. Ông đã được vua Tự Đức thứ 6 (1853) ban sắc phong là Minh ứng diệu phu mặc cảm đôn ngưng, giao cho Nhân dân trong xã thờ phụng và dựng bia ghi chép lại, lưu truyền cho con cháu muôn đời. Ngày 2 tháng 10 năm Tự Đức thứ 8 (1855), Nhân dân xã Lạc Thanh lập miếu thờ, khắc bia đá tứ trụ tại phần mộ của ông.

Thành hoàng Thái trưởng Công chúa tôn thần được thờ ở nghè Bà Chúa (miếu Bà Chúa). Theo người dân nơi đây, đặc biệt là những người cao tuổi, các cụ cũng không biết lý do tại sao dân làng Lạc Thanh lại thờ vị Thành hoàng này. Nhưng họ cho rằng vị công chúa này rất linh ứng nên mới được dân làng Lạc Thanh tôn thờ làm Thành hoàng và được vua triều Nguyễn ban sắc phong.

Mười vị nhiên thần gồm: Trung Lượng Linh Diệu Địch Cát Chấn Tĩnh Quảng Hậu Hùng Tuấn Trác Vĩ Dực Bảo Trung Hưng Cao Sơn thượng đẳng thần; Trung Lượng Linh Diệu Địch Cát Chấn Tĩnh Quảng Hậu Hùng Tuấn Trác Vĩ Dực Bảo Trung Hưng Quý Minh thượng đẳng thần; Côn Hiếu đại thần (Thần Núi tốt); Long Cung đại thần (Thần Thủy cung); Đống Hiếu đại thần (Thần Gò đống tốt); Ma Tuyền đại thần (Thần Thác nước); Hiển Tích Đại Thần (Thần Tích xưa); Lương Trung đại thần (Thần Lương thiện, Trung hiếu); Linh Thung đại thần (Thần Tôn kính); Bản Thổ đại thần 

Đây là các vị nhiên thần cai quản, trấn giữ các vùng nước, vùng đất, của dân làng Lạc Thanh. Các vị thần này đã tác động và ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống tinh thần của người dân, là nơi để người dân gửi gắm niềm tin thiêng liêng của mình và họ đã tôn vinh các vị thần đó làm Thành hoàng của làng. Các vị nhiên thần này cũng đã được vua Khải Định (triều Nguyễn) phong sắc chung, sắc phong đề ngày 08 tháng 3 năm Khải Định thứ 2 (1917).

LỄ HỘI ĐÌNH, NGHÈ, CHÙA LẠC THANH

Lễ hội Đình, Nghè, Chùa Lạc Thanh được tổ chức trong 03 ngày 13, 14 và 15 tháng 03 âm lịch hàng năm, thể hiện ý nghĩa và giá trị văn hóa đặc biệt. Thông qua nghi lễ trong ngày hội, Nhân dân Lạc Thanh đã bày tỏ lòng thành kính, biết ơn của dân làng đối với 12 vị Thành hoàng đã có công với làng xã; đồng thời nhắc nhở, giáo dục con cháu nhớ về tổ tiên, nguồn cội, thấm nhuần đạo lý “Ăn quả nhớ kẻ trồng cây” của dân tộc Việt Nam. Năm 2012, sau 65 năm gián đoạn, Lễ hội Đình - chùa Lạc Thanh được thành phố Uông Bí phục dựng thành công và vinh dự đón Bằng công nhận di tích lịch sử cấp tỉnh.

Lãnh đạo địa phương và Trụ trì Chùa Lạc Thanh gióng trống, thỉnh chiêng khai hội.

Khai hội Đình - Chùa Lạc Thanh năm 2025.

Lễ hội gồm có phần lễ tại chùa và phần lễ tại đình.

Phần lễ tại chùa Lạc Thanh: Lễ hội chùa Lạc Thanh gọi là hội Nghinh xuân để cầu cho một năm mới mưa thuận gió hòa, hoa quả  tươi tốt, mùa màng bội thu, dân làng bình an, no ấm, hạnh phúc, đất nước hưng thịnh, đổi mới, hội nhập và phát triển. 

Các nghi lễ mang đậm bản sắc văn hoá Việt tại Lễ hội Đình, Nghè, Chùa Lạc Thanh.

Phần lễ tại đình  Lạc Thanh: Phần Lễ là các hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng, thể hiện lòng tôn kính, tạ ơn thần, thánh của người dân Lạc Thanh với đối tượng được tôn vinh, thờ cúng là tổ làng Phạm Năng Nhẫn, Thành hoàng làng và các vị thần khác, cầu cho một năm mới mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, người dân được mạnh khỏe, ấm no, hạnh phúc.

Phần lễ trong Lễ hội Đình, Nghè, Chùa Lạc Thanh gồm các hình thức sau: Lễ cáo yết (còn gọi là Lễ Túc yến); Lễ rước thành hoàng (Lễ Nghinh thần); Lễ nhập tịch Thành hoàng tại đình; Lễ an vị Thành hoàng tại đình; Lễ tế Thành hoàng; Lễ tống thần; Lễ an vị Thành hoàng tại nghè.

Trò chơi dân gian được tổ chức tại Lễ hội Đình, Nghè, Chùa Lạc Thanh.

Ngoài các nghi lễ tín ngưỡng truyền thống, tại Lễ hội Đình, Nghè, Chùa Lạc Thanh, phần hội cũng diễn ra sôi nổi với các trò chơi dân gian, các tiết mục giao lưu văn hóa, văn nghệ, thể thao… là những hình thức sinh hoạt văn hoá tinh thần không thể thiếu trong Nhân dân, tạo nên đời sống văn hoá tinh thần phong phú, mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam.